هر یک از افراد جامعه با توجه به گرایش‌ها و سلیقه خود سعی بر آن دارند که اوقات فراغت را به‌گونه‌ای سپری کنند که به بهترین وجه پاسخگوی نیازهای آنها در این زمینه باشد. البته به‌دلیل اینکه همه فعالیت‌هایی که در جوامع مختلف به‌منظور گذراندن اوقات فراغت صورت می‌پذیرند، سودمند نیستند.
بی‌گمان عوامل گوناگونی بر نحوه گذراندن اوقات فراغت تأثیر می‌گذارند. همواره این پرسش مطرح می‌شود که آیا افراد فعالیت‌های اوقات فراغت خود را آزادانه و آگاهانه انتخاب می‌کنند یا اینکه فعالیت‌های آنان با توجه به محدودیت‌ها و فرصت‌هایی است که در اختیار آنان قرار داده می‌شود و افراد، خود در انتخاب آنها دخالتی ندارند؟ بدیهی است که پاسخ به این پرسش چندان آسان نیست. در بسیاری از دیگر زمینه‌های زندگی به خوبی مشاهده می‌کنیم که انسان‌ها حق زیادی در مورد انتخاب محل زندگی ندارند. بسیاری از افراد در همان محیطی که به دنیا آمده‌اند می‌مانند، رشد می‌کنند و به یکی از معدود مشاغلی که در آنجا وجود دارد، می‌پردازند. آنان در خانه‌هایی سکونت می‌کنند که با توجه به شرایط اقلیمی و شاید دیگر محدودیت‌ها ساخته شده‌اند. اگرچه در مورد فعالیت‌های اوقات فراغت، شاید تأثیر نیروهای خارجی به آن اندازه نباشد که حق انتخاب را به‌طور کامل از بین ببرد اما درعین حال نحوه گذراندن اوقات فراغت بی‌تأثیر از محدودیت‌ها و فرصت‌ها نیست. سن، جنس، سطح معلومات، موقعیت اجتماعی و شغلی، وضعیت خانوادگی، امکانات و تربیت خانوادگی، ازجمله عواملی هستند که به روش‌های مختلف بر فرصت‌های افراد در فعالیت‌های اوقات فراغت تأثیر می‌گذارند.
عوامل متعددی بر انتخاب لیست‌های مربوط به اوقات فراغت تأثیر می‌گذارند. این عوامل به چهارگروه تقسیم می‌شوند:
1 - عوامل شخصی و خانوادگی؛ مانند سن، جنس، شغل، سطح تحصیلات
2 - موقعیت اجتماعی از نظر درآمد
3 - طرز فکر و استنباط شخص از اوقات فراغت
4 - دسترسی به امکانات مورد نیاز و مدیریت اوقات فراغت جامعه.
انواع تفریحات
در کشور ما نیز مانند دیگر کشورهای جهان، مردم اوقات فراغت خود را به شکل‌های گوناگون سپری می‌کنند. بیشتر مردم به‌صورت شخصی و عده‌ای نیز به‌صورت سازمان یافته در فعالیت‌های اوقات فراغت شرکت دارند. در زمینه اوقات فراغت در ایران تعدادی از سازمان‌ها و ارگان‌ها، مانند شهرداری‌ها، بسیج، هلال‌احمر، وزارتخانه‌های فرهنگ و ارشاد اسلامی، آموزش و پرورش، ورزش و جوانان، سازمان تبلیغات اسلامی، جهاد دانشگاهی، امور مساجد و... فعالیت‌های نسبتا خوبی ازجمله در زمینه‌های فرهنگی، هنری، دینی و قرآنی، علمی و تخصصی، مهارت‌آموزی، اردویی، گردشگری و ورزشی دارند اما نکته مهم این است که فعالیت‌هایی که اینگونه سازمان‌ها یا ارگان‌ها ارائه می‌کنند، به هیچ وجه کافی به‌نظر نمی‌رسد و تنها پاسخگوی تعداد کمی از افراد جامعه است. در تحقیقات معدودی که در زمینه نحوه گذران اوقات فراغت در ایران انجام شده، اینگونه نتیجه گرفته شده که بسیاری از مردم آگاهی چندانی از اوقات فراغت ندارند و تفاوت بین اوقات فراغت و زمان بیکاری را به خوبی تشخیص نمی‌دهند.
همچنین بیشتر آنها به‌علت کمبود امکانات به ناچار در برنامه‌های موجود شرکت می‌کنند یا اوقات فراغت خود را به‌نحوی که زیاد برای آنها راضی‌کننده نیست، می‌گذرانند. تعدادی از برنامه‌های سازماندهی شده با عناوینی چون برنامه‌های تابستانی برگزار می‌شوند و هیچ‌گاه پرسیده نمی‌شود که در دیگر مواقع سال برای اوقات فراغت چه جایگاهی وجود دارد. البته باید اذعان کرد که اصطلاح اوقات فراغت و نحوه گذران آن به‌عنوان یک علم، در ایران جدید بوده است و اگر چه از دهه‌های50-40خورشیدی توجه عده‌ای از جامعه‌شناسان را به‌خود مشغول کرده و به تازگی درسی به‌عنوان مدیریت اوقات فراغت و ورزش‌های تفریحی در دانشکده‌های تربیت بدنی ارائه می‌شود یا تعدادی کار تحقیقاتی در زمینه نحوه گذران اوقات فراغت اقشار مختلف جامعه انجام شده اما هنوز به‌کار بیشتری نیاز است.
لزوم توجه به نوجوانان و جوانان
همانگونه که گفته شد، بسیاری از مردم ایران از نقش فعالیت‌های تفریحی و فراغتی در حفظ و نگهداری سلامت جسمی و روانی، جلوگیری از بسیاری از بیماری‌ها، تکامل شخصیت و خودباوری، ارتقای سطح آگاهی‌ها و جلوگیری از معضلات و آسیب‌های اجتماعی اطلاع ندارند و این وظیفه متخصصان علوم اجتماعی، پزشکی و تربیت‌بدنی است که هر چه بیشتر فرهنگسازی کنند و مردم را در اوقات فراغت به سوی تفریحات سالم و به‌ویژه فعالیت‌هایی در قالب بازی‌ها و ورزش‌های تفریحی، سوق دهند.
اوقات فراغت، امروز بیش از هر زمان دیگری است چرا که ساعات رسمی کار در مراکز اداری کشور کاهش یافته و روزهایی که دانش‌آموزان باید در مدرسه حضور داشته باشند از شنبه تا چهارشنبه است و این بدان معناست که دانش‌آموزان از عصر روز چهارشنبه تا صبح شنبه اوقات فراغت دارند و اگر چاره‌ای اساسی برای این اوقات اندیشیده نشود مشکلات بسیاری بروز می‌کند.باید درنظر داشت که اوقات فراغت جنبه‌های مثبت و منفی دارد، استفاده صحیح و مناسب از اوقات فراغت افزون بر اینکه بر زندگی فردی تأثیر مثبت می‌گذارد، بر جامعه نیز تأثیر مثبت دارد و در نقطه مقابل، استفاده نادرست از اوقات فراغت می‌تواند بر زندگی فردی و جامعه تأثیرات منفی داشته باشد و موجب بروز مشکلات و خسارات جبران‌ناپذیری شود.
به گفته یک جامعه‌شناس، حدود نیمی ازجمعیت ایران را جوانان تشکیل می‌دهند؛ جمعیتی که می‌توان با برنامه‌ریزی صحیح از انرژی‌های فراوان و متراکم آنها برای سازندگی و پیشرفت کشور به‌ویژه در شرایط کنونی استفاده کرد؛ البته بی‌توجهی به آنها تشدید انحرافات و آسیب‌های اجتماعی را در پی خواهد داشت و دشمنان نظام را به اهداف خود نزدیک‌تر می‌کند.
با توجه به این مسائل است که غنی‌سازی اوقات فراغت نوجوانان و جوانان مسئله بسیار مهمی است و نباید آن را به برنامه‌های کوتاه‌مدت و بی‌محتوا خلاصه کرد؛ مانند آنچه سازمان‌هایی مانند وزارتخانه‌های ورزش و جوانان و آموزش و پرورش، معمولا هر سال همزمان با آغاز تعطیلات تابستانی دانش‌َآموزان تدارک می‌بینند که مشمول حتی نیمی از دانش‌آموزان هم نمی‌شود.باید توجه داشت که غنی‌سازی یا پرکردن بهینه اوقات فراغت، موضوعی فرابخشی تلقی می‌شود و همه مجموعه‌های فرهنگی در این کار دخیل هستند و باید نقش فعال و پررنگ‌تری ایفا کنند.
به باور این جامعه‌شناس، بارزترین ویژگی اوقات فراغت، آزادی انتخاب و نوع فعالیت است، ولی پدران و مادران به تصور اینکه باید وقت نوجوان و جوان را در زمان دوری موقت از درس و مدرسه، لزوما پر کنند، بدون توجه به علایق و استعدادهای فرزندانشان، آنها را در کلاس‌های درسی، هنری، ورزشی و اردویی مورد علاقه خودشان و نه فرزندانشان ثبت‌نام کرده و آنان را ملزم به شرکت در آن کلاس‌ها می‌کنند.
این کار آنها موجب استقبال نکردن نوجوانان و جوانان می‌شود. این درحالی است که اگر فراغت از جهتی زیر سلطه و عقیده افراد دیگری غیر از خود جوانان باشد، دیگر فراغت محسوب نمی‌شود، چراکه افراد در این ساعات دست به گزینش می‌زنند و در برابر فرصت‌های پیش‌روی خود انتخاب می‌کنند.
براساس آماری که مسئولان اعلام کرده‌اند در طول تابستان آمار بزه و رفتارهای ناهنجار اجتماعی بین قشر جوان افزایش می‌یابد که این مسئله ناشی از نبود برنامه برای غنی‌سازی اوقات بیکاری است.
